РЕСПИРАТОРЕН СИСТЕМ КАЈ ЧОВЕК

Respiratory system                                        IX

  Системот за дишење или респираторен систем е оној дел од нашето тело кое служи за транспорт на воздух или смеса од гасови во најважниот дел - белите дробови и обратно. Процесот на размена на гасови во нашето тело се нарекува респирација, според местото на кое се врши таклвата размена може да биде надворешно дишење или белодробно и внатрешно или ткивно односно клеточно дишење. Белодробното е онаа дишење кое се одвива меѓу алвеолите и крвните капилари во белите дробови, а ткивно дишење е онаа дишење кое се одвива меѓу крните капилари и ткивото или самите клетки во тоа ткиво.

Респирација (respiration)е биофизички процес што вклучува вдишување и издишување на воздухот преку белите дробови, додека дишењето (Breathing)   е биохемиски процес кој вклучува производство на енергија со разградување на гликозата која понатаму ја користат клетките во различни функции. Респирацијата е различно од дишењето на многу начини, иако и двата се неопходни за живите организми.  Механизмот на дишење е поврзан со респираторните органи како што се носот, белите дробови, итн., додека дишењето се одвива во секоја клетка на телото.

Сите живи суштества имаат заедничко нешто, тое е „клеточно“, секако, тие можат да бидат едноклеточни или повеќеклеточни, прокариоти или еукариоти. Но, овие ќелии се само градежни блокови и се одговорни за правилно извршување на целата внатрешна функција. Заедно со клетките, ензимите, катализаторот и други фактори играат клучна улога во различните процеси на организмот.

Респирацијата вклучува три фази:

• белодробна вентилација- во која има размена на гасови меѓу атмосферата и воздуѓните торбички во белите дробови. Таа се врши преку вдишување(инспирација) и издишување(експирација) на воздух.
• дифузија на гасови, која  го вклучува патот на кислород од воздушните торбички во крвта и пренесување на јаглеродниот диоксид мадвор од крвта преку белите дробови.
• транспорт на кислород во клетките и пренесување на јаглероден диоксид од клетките до белите дробови. Тој процес се врши со циркулација на крвта.

   Респираторниот систем е сложен систем, што се состои од простори и патишта по кој воздухот влегува во белите дробови. Во тие простори се вклучени: носна празнина, голтка(pharynx), кој е заеднички орган за дигестивниот систем и респираторниот систем, гласната кутија или грклан(larynx), душник - трахеа и белите дробови заедно сос своите спроводни цевки и воздушните торбички, бронхии, бронхиоли и алвеоли.

1. Носна празнина:

Воздухот прво влегува во организмот преку отворите на носот кои се наречени ноздри (носници). Во продолжение на ноздрите, меѓу коренот на устата и краниумот има два простора наречени носни празнини. Носните празнини се обложени со слузница, која е постојано влажна и топла и е богата со крвни садови и клетки што излачуваат големо количество течност.

Нивната основна улога е заштитна затоа што:

• Туѓите тела како што се честичките од прав и патогените микроорганизми, што навлегуваат однадвор се филтрираат преку влакненцата во ноздрите.
• Воздухот се загрева со крвта што протекува низ слузницата на носната празнина.
• Воздухот се навлажнува од течниот секрет.

Токму поради ваквото заштитно дејство треба да се настојува да се дише низ нос, а не низ устата.

2. Голтка:

Низ голтката (pharinx) воздухот се носи во респираторниот тракт, а храната и течностите се носат во дигестивниот систем.Средниот дел кој е сместен зад устата е наречен усна голтка, а најмалиот дел е наречен гркланова голтка. Последниот дел е отворен во гркланот однапред и во хранопроводникот наназад.

3. Грклан:

Гркланот или звучната кутија (larunx) е сместен меѓу голтката и дишникот. Тој во основа е изграден од ’рскавица. Еден ’рскавичен дел, наречен тироидна ’рскавица се протега во делот напред на вратот. Испупчувањето што го образува тироидната ’рскавица популарно се нарекува Адамово јаболко.Просторот меѓу гласните жици се нарекува глотис. Таму се наоѓа една тенка листовидна ’рскавица што служи како капаче епиглотис. Таа е подвижна и има улога во затворањето на дишникот кога голтаме. 

На тој начин се одвојуваат патиштата за воздух и храна при голтањето.

3. Душник:

Дишникот (трахеата) е цевка што се протега од малиот степен на водата на горниот дел на градскиот кош до над срцето. Да се отвори дел од земјата, да може да се најде на најблискиот дел, да може да се најде до храбропроводот, ако може да се понуди како поттик за да се отвори. Улогата на дишникот е да го пренесе воздухот од гркланот до бели дробови.

4. Бронхии:

Бронхиално стебло

На долниот крај дишникот се дели на две примарни или главни стебла - бронхии, кои влегуваат во белите дробови. Десната бронхија е значително поширока од левата и се протега подолу и влегува многу повертикално во белите дробови. Токму поради тоа, ако туѓото тело се вдиши, тоа многу полесно ќе влезе во десното крило на белите дробови. Секоја бронхија влегува во белодробнотo крило низ цепнатинка (засек) или вдлабнување наречено врата или хилус.

4. Бели дробови:

Бели дробови (pulmones) се органи во кои се врши размената на гасовите. Белодробните крила се сместени во градната празнина. Секоја бронхија откако ќе влезе во белодробното крило преку хилусот се разгранува како дрво, на уште помали цевчиња - бронхиоли, добивајќи изглед на стебло, наречено бронхијално стебло. Во бронхиите има мали делови на ’рскавица кој им дава стабилност и овозможува полесно поминување на воздухот.Белите дробови се органи во кои има места за дифузија на гасовите преку многу тенки и нежни белодробни ткива.

 

линк за едукативна игра

едукативно видео:

Крв и крвни елементи

Крв и крвни елементи

    Крв — течно е течно сврзно ткиво кое се среќава кај сите ‘рбетници и некои без‘рбетни животни. Крвта е постојано циркулирачка течност која му овозможува на телото исхрана, кислород и отстранување на отпадот. Крвта е претежно течна, со бројни клетки и протеини содржани во неа, со што крвта е „подебела“ од чистата вода. Просечно лице има околу 5 литри крв.

Главно крвта ја прават:

 - крвна плазма 

 - формативни елементи

 Течност наречена плазма сочинува околу половина од содржината на крв. Плазмата содржи протеини кои помагаат во згрутчувањето на крвта, пренесува супстанции низ крвта и вршат други функции. Плазмата на крвта исто така содржи гликоза и други растворени хранливи материи. Плазмата, течната компонента на крв, опфаќа 55% од вкупниот волумен на крв.  Може да се одвои со вештачко вртење или центрифугирање на крвта при високи ротации од 3000 вртежи во минута или повисоко.  Плазмата се состои од 90 проценти вода заедно со разни материи потребни за одржување на pH-то на телото, осмотско оптеретување и за заштита на организмот. Плазмата содржи и фактори на коагулација и антитела.

Околу половина од волуменот на крвта е составен од крвни клетки:

• Црвени крвни клетки- еритроцити, кои носат кислород до ткивата

• Бели крвни клетки- леукоцити, кои се борат со инфекции

• Тромбоцити- крвни плочки, помали клетки кои помагаат во згрутчувањето на крвта

Црвените крвни клетки или еритроцитите

      Специјализирани клетки кои кружат низ телото што доставуваат кислород до други клетки и изнесуваат јаглероден диоксид, се формираат од матични клетки во коскената срцевина. Кај цицачите, црвените крвни клетки се мали, биконкавни клетки кои при зрелоста не содржат јадро или митохондрии, тие се со големина само 7-8 микрометри. Бројот на еритроцитите кај човекот изнесува меѓу 4 и 5 милиони во 1mm³ крв.

Еритроцитите имаат приближен животен циклус од 120 дена. По ова време, тие се распаѓаат во коскената срцевина, слезината или црниот дроб, преку процес познат како хемолиза. 

Во овој процес, главните компоненти  на еритроцити, како што се железо и глобин, подоцна повторно се користат.

Црвената боја на крв потекнува од протеинот што содржи железо, хемоглобин. 

Главната задача на овој протеин е да носи кислород, но исто така и транспортира јаглерод диоксид. 

Секоја молекула на хемоглобин врзува четири молекули на кислород, така што секоја црвена крвна клетка носи една милијарда молекули од кислород.

Хематокрит е мерење на големината и бројот на црвени крвни клетки што некој ги има. Хематокритот (hct) е мерење на тоа колку нечија крв е составена од црвени крвни клетки. Тестот се мери според волуменот, но потоа се изразува како процент. Ако некое лице има хематокрит од 40%, тоа значи дека тој или таа има 40 милилитри црвени крвни клетки во 100 милилитри крв.

Просечно здраво возрасно лице треба да има нормално ниво на хематокрит кое се движи помеѓу 35% до 50%. Нормално ниво на хематокрит кај жените е од 36,1% до 44,3%. За мажите, нормалниот опсег е 40,7% до 50,3%.

Имајќи ниско ниво на хематокрит, што понекогаш се нарекува анемија,тоа може да значи дека имате низок број на црвени крвни клетки:

• Умор
• Недостаток на концентрација
• Отежнато дишење
• Главоболки
• Тешки менструални циклуси

Ако сте направиле тест за хематокрит и хематокрит е висок, тоа значи дека имате повеќе црвени крвни клетки отколку што се смета за здраво. Високото ниво на хематокрит може да укаже на основните медицински состојби како што се:

• Дехидратација
• Труење со јаглерод моноксид
• Вродена срцева болест
• Болеста на коскената срцевина (полицитемија вера)
• Лузни на белите дробови
• Нема доволно кислород во крвта (често од белодробни состојби)
• Еритроцитоза

  Белите крвни клетки-  леукоцити 

 

Сочинуваат приближно еден процент, по волумен, на клетките во крвта. Нормалниот број на леукоцити во крвта вообичаено се движи помеѓу 

4 × 109/L и 1.1 × 1010/L, или 4000 до 11.000 на микролитар.  Улогата на белите крвни клетки е многу различна од онаа на црвените крвни клетки. Тие првенствено се вклучени во имунолошкиот одговор за да се идентификуваат и таргетираат патогени микроорганизми, како што се инвазија на бактерии, вируси и други странски организми. Белите крвни клетки се формираат постојано; 

Некои живеат неколку  часови или денови, додека некои живеат со години.

Неутрофилите 6 часа до неколку дена, еузинофилите 8-12 дена, базофилните неколку час адо неколку дена.

Морфологијата на белите крвни клетки значително се разликува од црвените крвни зрнца. Имаат јадра и не содржат хемоглобин.

 Различните типови на бели крвни клетки се идентификуваат со нивниот микроскопски изглед по хистолошко боење. Секој има различна, специјализирана функција. Една од двете главни групи се гранулоцитите, кои содржат гранули во нивниот цитоплазма и ги вклучуваат неутрофилите, еозинофилите и базофилите (а). 

Втората главна група се агранулоцитите, на кои им недостасува гранули во нивниот цитоплазм и ги вклучуваат моноцитите и лимфоцитите (б).

Некои бели крвни клетки стануваат макрофаги кои или остануваат на исто место или се движат низ крвотокот и се собираат на местата на инфекција или воспаление каде што ги привлекуваат хемиски сигнали од странски честички и оштетени клетки. Лимфоцитите се примарни клетки на имунолошкиот систем. Тие вклучуваат Б-клетки, Т-клетки и природни клетки убијци. Б-клетките ги уништуваат бактериите и ги деактивираат нивните токсини; тие исто така произведуваат антитела. Т-клетките напаѓаат вируси, габи, некои бактерии, трансплантирани клетки и клетки на карцином. Природните клетки убијци напаѓаат различни инфективни микроби и одредени клетки на тумори.

Својства

• Дијапедеза: леукоцитите можат да се провлечат низ ситните пори на крвните садови, иако овие клетки се многу поголеми од порите.
• Амебовидно движење: леукоцитите можат да се движат амебовидно, пpи што за една минута можат да поминат пат трипати подолг од својата должина.
• Хемотаксија: во организмите има еден список на материи што можат да предизвикаат движење на леукоцитите кон нив. Таквата појава се нарекува хемотаксија. Така неутрофилите и макрофагите се движат кон некое воспалено место. Такви материи се некои бактериски токсини, распаднати производи од некои материи, производи од реакцијата од комплементот, некои производи на коагулација на крв и сл.
• Фагоцитоза: најважна особина на леукоцитите пти што одредени материи се разградуваат.

Сите леукоцити во крвта учествуваат во различните проциси кои се важни за одбрана од микроорганизми.

• Лимфоцити – Витални поради улогата во производство на антитела кои помагаат на телото да се штити од бактерии, вируси и други напаѓачи.
• Неутофили – Овие моќни лимфоцити сочинуваат дури 50-70% од вкупниот број на леукоцити во крвта. Неутрофилите формираат еден вид прва линија на одбрана и заштита на телото од бактерии и гливички. Тие вршат фагоцитоза, што буквално значи дека ги јадат напаѓачите и надворешните тела.
• Базофили – Лачејќи одредени супстанци во крвотокот, базофилите алармираат на телото да се одбрани. Тие се важни и во алергиски одговор.Најчесто одговараат на белодробна алергиска реакција
• Еозонофили – Ги уништваат паразитите и клетките на рак. Исто така, тие се учесници кога ќе дојде до алергиски реакции.
• Моноцити – Напаѓаат и разградуваат микроби и бактерии кои влегуваат во телото.

Крвни плочки-  тромбоцити 

 Тие содржат ткивна материја серотонин и ензим тромбокиназа, кои лесно се ослободуваат при кршење на плочката. Со тоа крвните плочки имаат клучна улога во хемостазата, поточно во згрутчувањето на крвта (за да се спречи крвавење)

Нормалниот број на тромбоцити во крвта е 150 000 - 450 000 тромбоцити на микролитар (mcL) или 150 - 450 × 109/L. 

Крвта мора да формира згрутчување за да зарасне рани и да спречи вишок на загуба на крв. Мали клеточни фрагменти наречени тромбоцити се формираат од распаѓање на поголемите клетки наречени мегакариоцити (а). 

За секој мегакариоцит се формираат 2000-3000 тромбоцити со 150.000 до 400.000 тромбоцити присутни во секој кубен милиметар крв. Секоја тромбоцитна плоча е во форма на диск и со дијаметар од 2-3 μm. Тие содржат многу мали везикули, но не содржат јадро. 

    Внатрешната површина на крвните садови е обвиткана со тенок слој на клетки (ендотелијални клетки) кои во нормални ситуации произведуваат хемиски гласници кои го инхибираат активирањето на тромбоцитите. Кога ендотелниот слој е повреден, колагенот е изложен, ослободувајќи други фактори на крвотокот што привлекува тромбоцити на местото на раната. Кога се активираат тромбоцитите, тие се собираат заедно за да формираат тромбоцитен приклучок (фибрин згрутчување) (б), ослободувајќи ја нивната содржина. Ослободените содржини на тромбоцитите активираат други тромбоцити и исто така комуницираат со други фактори на коагулација.

едукативна игра - https://www.bbc.co.uk/bitesize/topics/zwdr6yc

Eдукативно видео